Жалақы дер кезінде төленбеген жағдайда, еңбек шарттары бұзылып, жұмысшының мүддесі мен құқығы тапталған кезде оларды заң жүзінде қорғайтын жалғыз ұйым – кәсіподақ. Еңбек туралы заңнамалардың орындалуына да қоғамдық бақылау жасайтын – кәсіподақ. Әлеуметтік жеңілдіктер мен кепілдіктер көзделген келісімдер, ұжымдық шарттар жасап, оның орындалуын қадағалайтын да әзірге осы ұйым. Кәсіподақ бұдан басқа қандай жұмыстармен айналысып отыр? Болашақ жоспарлары қандай? Кәсіподақ жүйесінде жаңғыру мен жаңару бар ма? Билік тармақтары және басқа да қоғамдық ұйымдармен қарым-қатынасы қандай? Осындай сауалдарға жауап алу үшін Қазақстан Кәсіподақтар федерациясының төрағасы Бақытжан Әбдірайыммен сұхбаттасқан едік.
КӘСІПОДАҚ БЕДЕЛІ БИІКТЕЙ БЕРЕДІ
– Бақытжан Жарылқасынұлы, Елбасы «Кәсіподақ қоғамдағы жаңғыртудың қозғаушы күші болуы тиіс» деген болатын. Осы міндетті орындауға кәсіподақтың мүмкіндігі жете ме?
– Кәсіподақты жаңғыртудың жол картасы жасалды. Соған сәйкес жұмыстар кешенді түрде жүргізіліп келеді. Ауыз толтырып айтарлықтай жетістіктер бар. Оған кәсіподақ қана емес, әлеуметтік әріптестер де лайықты үлес қосып отыр. Кәсіподақ – жұмысшылардың мүддесі мен құқығын қорғайтын ұйым. Сондықтан негізгі мақсатымыз – жергілікті жердегі еңбек ұжымдарымен тікелей байланыста жұмыс істеу. Өйткені еңбек адамдарының және кәсіподақ қозғалысының тыныс-тіршілігін олардан артық ешкім білмейді. Кәсіподақтар федерациясы мүшелерінің қатары 2 миллионға жетіп, еліміздегі ең ірі қоғамдық ұйымға айналды. Федерация құрамында 22 салалық кәсіподақ, 16 аумақтық кәсіподақтар бірлестігі, 18 мыңнан астам бастауыш ұйымдар бар. Өткен жылдың өзінде 470 жаңа бастауыш кәсіподақ ұйымы құрылып, 35 мыңнан астам адам кәсіподақ қатарына қосылды. Үкімет жанында заң жобалары жөніндегі ведомствоаралық комиссия бар. Соның құрамына Қазақстан Кәсіподақтар федерациясының төрағасы былтыр бірінші рет енді. Парламенттегі және басқа да құзырлы органдардағы еңбек қатынастары мен әлеуметтік мәселелерге байланысты комиссиялардың жұмысына да кәсіподақ өкілдері белсенді араласа бастады. Кәсіподақ еңбек адамдарының мүддесін қорғауға белсене араласатынына қазір көптің көзі жетті. Олардың кәсіподаққа сенімі артты. Қатарымыздың көбейіп жатқанының себебі де осы. Біздің мақсат – бастауыш ұйымдардың беделі мен абыройын көтеру арқылы жергілікті кәсіпорындардағы жұмысшыларды осы ұйымның аясына шоғырландыру. Кәсіподақ олардың құқығы мен мүддесін мүлтіксіз қорғайтын айбарлы, керек десеңіз, азулы ұйым болуы қажет. Бастауыш кәсіподақ ұйымдарының жетекшілері жұмыс берушілермен терезесі тең дәрежеде сөйлесіп, туындаған еңбек және әлеуметтік мәселелерді ушықтырмай жергілікті жерде шеше алатындай білікті болуы тиіс. Бір сөзбен айтқанда, олар жан-жақты білімді, іскер болғанда ғана еңбек адамдары оның жанына топтасып, жұмыс берушілер де онымен санасатын болады. Жасыратыны жоқ, жергілікті жердегі жұмыс берушілер арасында кәсіподақ ұйымы болмағанын қалайтындар да бар. Өйткені кәсіподақ еңбек заңдарын бұзуға жол бермейтінін олар біледі. Бұл мәселеде біздің ұстанымымыз айқын: жұмыс беруші мен еңбек ұжымы, еңбек қатынастары бар жерде кәсіподақ ұйымы міндетті түрде болуы керек. Жергілікті жердегі жұмысты жандандырып, бастауыш ұйымдарды нығайту үшін биылғы жылды «Аумақтар жылы» деп жарияладық. Еңбек қатынастарына байланысты дау-дамай мен кикілжің адамдардың құқықтық білімінің таяздығынан болып жатады. Сондықтан біз құқықтық жаппай оқудың бірыңғай жүйесін жасадық. Соған байланысты жұмыстар кең ауқымда жүргізіліп отыр. 2018 жылдың мамыр айында «Самұрық-Қазына» АҚ-мен бірге жаңа жоба – «Кәсіподақ көшбасшылары мектебін» аштық. Бұл – кәсіподақ мүшелеріне құқық, қаржы, медиация, ішкі және сыртқы коммуникация бойынша жан-жақты білім беретін Қазақстандағы кешенді жоба. Мектептің алғашқы 67 түлегі қазір бастауыш кәсіподақ ұйымдары жетекшілеріне айналды.
– Олардың ішінде жастар бар ма? Жалпы жастардың кәсіподақ қозғалысына ықылас-пейілі қандай? – Елбасы биылғы жылды «Жастар жылы» деп жариялағаны белгілі. Біз кәсіподақ институтын ары қарай табысты жалғастыратын жастарға жол беруіміз керек. Өйткені Қазақстанда кәсіподақтың келешегі кемел. Жастардың кәсіподақты қазіргіден де жоғары деңгейге жеткізетініне кәміл сенімдімін. Бүгінгі күні республика бойынша кәсіподақ мүшелерінің 32 пайыздан астамы – жастар. Барлық аймақта Жастар кеңесі бар. Олар кәсіподақ қозғалысын одан ары дамыту жайын жан-жақты талқылап, жастарға қатысты идеялар мен жобаларды ұсынып, кәсіподақ жұмысына белсенді қатысады. 2018 жылы жігерлі жастардың ұйытқы болуымен бірнеше іс-шара өткізілді. Соның ішінде қыркүйек айында Меркіде өткен Еңбек жастары форумының орны ерекше. Форумның негізгі мақсаты – еңбек мамандықтарын асқақтату, қарапайым еңбек адамдарының мәртебесін көтеру, еңбек жастарының әлеуметтік мәселелерін жақсарту. Оған 200-ден астам жас қатысты. Республиканың барлық аймақтары мен экономиканың түрлі салаларындағы белсенді жас кәсіподақ жетекшілері осылайша бірінші рет бас қосты. – Әңгіме барысында кәсіподақтың беделі жайлы қайта-қайта айтып қалдыңыз, кәсіподақтың Жарғысына өзгерістер енгізілуі ұйымның ашықтығы мен беделін арттыру, жұмысын ширату мақсатында жасалған қадам ба сонда? – Әрине. Былтыр кәсіподақтың кезектен тыс ХХV съезі өтіп, жаңа Жарғы мен Тексеру комиссиясы туралы ереже қабылданды.Төраға енді бес жылға бір мәрте ғана сайланады. Оған белсенді жұмыс істеуге бес жыл толық жетеді. Бұл мерзім біткеннен кейін оның орнына жаңа толқын, жаңа басшы келуі керек. Бұл – ұрпақ сабақтастығы. Мүшелік жарнаның жұмсалуы да дау-дамай туғызатын мәселенің бірі еді. Енді қанша жарна жиналғаны, қандай мақсатқа жұмсалғаны – бәрі айқын. Оны кәсіподақ ұйымдары өз басылымдарында тұрақты түрде жариялап тұрады.
АДАМНАН АРТЫҚ БАЙЛЫҚ ЖОҚ
– Кәсіподақ жұмысының негізгі өзегінің бірі – еңбек адамын қорғау және оның қауіпсіздігі. Бұл бағытта қандай жұмыстар атқарылды?
– 2018 жыл «Еңбек қауіпсіздігі және қорғау жылы» деп жарияланып, соған сай жоспарлы жүмыстар жүргізілді. «Қауіпсіз еңбек» аймақтық бағдарламасы қарастырылып, жүзеге аса бастады. Оған «Атамекен» аймақтық кәсіпкерлер палаталары да, әкімдіктер де белсене қатысып отыр. «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы және Қазақстан жұмыс берушілер конфедерациясымен бірге бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін көтеру, еңбек қауіпсіздігін сақтау мен жақсартуға жұмысшылар мен жұртшылықты көбірек тарту мақсатында «Еңбек қорғау саласында профилактика мәдениетін бірге көтереміз!» республикалық акциясы өткізілді.Осы акция аясында жұмыс берушілердің қауіпсіз және жақсы еңбек жағдайын жасауға ынтасын арттыру және қоғамдық бақылау институтын дамыту үшін нақты іс-шаралар жасалды. Еңбекті қорғау жөніндегі техникалық инспекторлардың рөлін нығайту мақсатында «Нұр Отан» партиясымен бірге «Қазақстан Кәсіподақтар федерациясындағы еңбек қорғау жөніндегі үздік техникалық инспектор» республикалық конкурсы өткізілді. Оның қорытындысына орай, еліміз бойынша 39 үздік техникалық инспектордың еңбегі бағаланды. Қазір республика кәсіпорындарында еңбекті қорғау мен қауіпсіздігі жөнінде 13 мың өндірістік кеңес бар. Оның 94 пайызы тікелей кәсіподақ ұйымдарының бастамасымен құрылды. Рас, Қазақстандағы ірі және орта кәсіпорындардың барлығы бірдей өндірістік кеңес құруға асығар емес. Онда өндірістік кеңес бар жоғы – 1 233. Бұл барлық өндірістік кеңестердің 13 пайызы ғана. Халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғанындай, еңбекті қорғау бойынша бірлескен жұмыс жүргізілсе, онда өндірістік жарақаттар мүлдем аз болады. Кәсіподақтың белсенді жұмысының арқасында өткен жылы өндірістік жарақаттардың азайғанын байқау қиын емес. Өндірісте зардап шеккендер 2017 жылы 1678 болса, 2018 жылы 1568-ге азайды. Бұл – 6,6 пайыз. Ал мерт болғандар 244-тен 216-ға қысқарды. Әрине, бұл көрсеткіш те көңіл көншітпейді. Өйткені қайтыс болған адам біреудің әкесі немесе анасы, ағасы болуы мүмкін. Адамның өмірі мен денсаулығынан артық ештеңе жоқ. Кәсіподақ қазір бұл мәселені қатаң қадағалауға алды. Өндірісте келеңсіз, ауыр жағдайлар мүлдем орын алмауы тиіс. Жазатайым оқиғаларды болдырмау үшін оның алдын алу қажет. Кәсіподақ осы үшін күресуі керек. Біздің бағыт – «нөлдік жарақат». Ол үшін осындай мақсатты көздейтін Vizion Zero халықаралық бағдарламасына қосылуға қадам жасап отырмыз. Жарақат оқиғаларын тіркемей, ашық түрде мәліметтер берілмей қалуы да орын алатын еді. Енді әрбір жазатайым оқиға міндетті түрде тіркеледі. Оған жол берген кінәлі адамдар мен себеп-салдары анықталып, зардап шеккен отбасыларға көмек берілуі қадағаланады. Әрбір жағдай үшжақты комиссия отырысында қаралып, бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілер арқылы ашық мәлімет беріле бастады.
– Жұмыс берушілер мен жұмысшылар арасында еңбек даулары мен кикілжіңдер болатынын күнделікті өмірде көріп жүрміз. Оны болдырмау үшін еңбек адамы нені ескеруі керек? Кәсіподақ осындай келеңсіздіктердің алдын алу үшін қандай қам-қарекет жасап отыр?
– Жұмыс беруші жұмысқа тұрған адаммен еңбек келісімшартын міндетті түрде жасауы керек. Кәсіподақ ұйымдарының әлеуметтік әріптестермен бірге «Еңбек келісімшартын жаса!» республикалық акциясын бастағандағы мақсаты да осы болатын. Акция кезінде еліміз бойынша 10 мыңнан астам жұмыс беруші 37 мың жұмысшымен еңбек келісімшартын жасады. Бұл жұмысшылардың құқығы мен әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді. Еңбек саласындағы әлеуметтік әріптестік – еліміздің ішкі тұрақтылығын қамтамасыз ететін механизм. Осы арқылы еңбек қатынастары жүйесін жақсартуға жол ашылады. 2018-2020 жылдарға арналған бас келісім, 20 салалық және 18 аумақтық келісімдер осы мақсатты көздейді. Әлеуметтік әріптестік шеңберінде жұмысшылардың еңбек құқы мен мүддесін тиімді қорғаудың басты құралы – ұжымдық келісімшарт. Еңбек адамының жағдайы, әлеуметтік қорғалуы мен еңбек қауіпсіздігі – бәрі ұжымдық келісімшартта тайға таңба басқандай айқын жазылуы тиіс. Оны көрген еңбек адамы ертеңгі күніне алаңдамайды. Уақтылы еңбекақы алатынына, отбасын асырайтынына, әлеуметтік қорғауға кепілдік болатынына көзі жетеді. 2017 жылы 77 750 ұжымдық келісімшарт жасалған еді. 2018 жылы 92 645-ге немесе 16,1 пайызға артты. Бұл ретте «Алматы қаласының кәсіподақ орталығы» қоғамдық бірлестігі кешенді жұмыс жүргізіп отырғанын айта кетейін. Олар 2018 жылдың қараша-желтоқсан айларының өзінде ғана қаладағы 7 000-нан астам кәсіпорынмен ұжымдық келісімшарт жасаған. Көрсеткіш 4,1 пайыздан 18,9 пайызға жетті. Ұжымдық және жеке дау-дамайлардың алдын алу мақсатында 2018 жылы «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы және Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігімен бірлескен іс-қимыл жоспарына қол қойылды. Осы құжат арқылы аймақтардағы әлеуметтік жағдайларға мониторинг жүргізуге, өзара жедел ақпарат алмасуға, еңбек дауы туындайтын кәсіпорындарға барып, дау-дамайдың алдын алуға мүмкіндік бар. Мәселен, Қостанай облысындағы Тобыл жол стансасында, Маңғыстау облысындағы Oil Services Company компаниясында және басқа да мекемелерде еңбек даулары алғашқы сәтте-ақ бірлескен іс-қимыл жоспарының арқасында ойдағыдай шешімін тапты. Мұндай мысал көп. Еңбек заңдылықтарын сақтау, әлеуметтік-еңбек дауларын шешу, еңбек кикілжіңдерінің алдын алу бағытында 2018 жылы Кәсіподақтар федерациясы «Нұр Отан» партиясымен меморандумға қол қойған болатын. Соған байланысты жүзеге асқан ауқымды жұмыстың бірі – «Лайықты еңбек – мемлекет тұрақтылығының негізі» деген тақырыпта 2018 жылы желтоқсанда Павлодар облысындағы Ақсу ферроқорыту зауытында өткен форум. Осындай жүйелі жұмыстар нәтижесінде ұжымдық еңбек даулары 2017 жылмен салыстырғанда 2018 жылы 2,5 есе азайды. Жалпы соңғы бес жылда еңбек кикілжіңдері 14 есе төмендеді.
– Елбасы алқалы жиындарда ең төменгі еңбекақы мөлшерін бір жарым есе көбейту, жұмысшылардың еңбекақысын уақтылы төлеу жөнінде тапсырма бергенін білесіз. Осы мәселені шешуге кәсіподақ қаншалықты атсалысып отыр? – Кәсіподақ ұйымдары табысы төмен жұмысшылардың еңбекақысын көтеру жөнінде мониторинг жүргізетін республикалық және аумақтық штабтардың жұмысына белсене қатысады. Ұжымдық келісімшартта қарастырылған разрядаралық коэффициенттер мен тарифтік мөлшерлемеге өзгерістер енгізу жөніндегі жұмыс жалғасуда. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің алдына төменгі еңбекақы мөлшеріне байланысты критерийлерді айқындау қажеттігі туралы мәселе қойылды. Ауыр, зиянды және қауіпті еңбекпен айналысатын жұмысшылардың еңбекақысына байланысты бірыңғай жүйе қарастыру туралы да мәселе көтерілді. Өткен жылы еліміздегі 577 кәсіпорында еңбекақы қарызы 1,5 миллиард теңгені құрады. Осы үшін мемлекеттік еңбек инспекциясы тарапынан жұмыс берушілерге 456 ескерту қағазы беріліп, 74 миллион теңгені құрайтын 344 айып салынды және жыл бойы 1 миллиард теңгеден астам еңбекақы қарызын жұмыс берушілер өтеді. Осы арқылы 10 мыңнан астам адамның заңды құқы қорғалды. Еңбекақы қарыздарының 70 пайыздан астамы банкрот кәсіпорындар мен ұйымдарға тиесілі. Сондықтан «Банкроттық және реабилитация туралы» заңға өзгерістер енгізіп, барлық міндетті төлемдерден бұрын бірінші кезекте жұмысшылардың еңбекақы қарызы төленуі керек деген байлам жасап отырмыз.
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ҚАЛЫПТЫ
– Қазақстан кәсіподақ ұйымдарының шетелдік әріптестермен байланысы мен қарым-қатынасы қандай? Тәжірибе мен үйрену бағытында барыс-келіс бар шығар?
– Халықаралық ынтымақтастық – кәсіподақтың басым бағыттарының бірі. Кәсіподақ өкілдері 2018 жылы 32 халықаралық іс-шараға қатысты. Кәсіподақтар федерациясы бір жыл ішінде халықаралық кәсіподақтар ұйымдарымен 10 кездесу өткізіп, Түркия мен Арменияның кәсіподақ бірлестіктерімен өзара ынтымақтастық түралы келісімдерге қол қойылды. Биыл да халықаралық байланыс бойынша негізгі бағыттарымызды айқындадық. Маңызды іс-шаралардың бірі – «Еңбек-әлеуметтік қарым-қатынасты реттеуде кәсіподақтардың рөлі: даму тәжірибесі мен келешегі. Шығыс пен Батыстың диалогы» деген тақырыпта өтетін халықаралық конференция. Халықаралық Еңбек ұйымының 100 жылдығына арналып осы жылдың наурыз айында Халықаралық Еңбек қорымен бірге «Өндірістік қарым-қатынас, еңбек және әлеуметтік қамтамасыз ету» тақырыбында халықаралық семинар өтеді. Оған Орталық Азия елдерінен Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, сондай-ақ Беларусь, Молдова, Моңғолия мен Түркия мемлекеттері кәсіподақтарының өкілдері қатысады. Біз Халықаралық еңбек ұйымы және халықаралық кәсіподақ ұйымдарымен тығыз қарым-қатынасты жалғастыра береміз. Орталық Азиядағы ұлттық кәсіподақ орталықтарымен екіжақты халықаралық ынтымақтастықты қалыптастыру мен дамытуға ерекше мән беріледі. Қазіргі таңда халықаралық жұмыстардың жаңа, сапалық деңгейіне көтерілу керек. Халықаралық аренада бір-бірімізге қолдау көрсететінімізге сенімді болғанымыз жөн. Сонда ғана халықаралық байланыс алға басады.
– «Кәсіподақтар: теория мен тәжірибе» деген тақырыпта отандық және шетелдік белгілі ғалымдар мен құқықтанушылардың қатысуымен бірінші рет ғылыми монография шығарған екенсіздер. Бұл да кәсіподақ қозғалысының халықаралық тәжірибесін кеңірек білуге мүмкіндік беретін шығар?
– Бұл – тәуелсіз Қазақстан тарихында Кәсіподақтар федерациясы бастамасымен жарық көрген тұңғыш үлкен ғылыми монография. Онда әлемдегі 30 мемлекеттің кәсіподақ ұйымдары тәжірибесінің қамтылуы еңбектің маңыздылығын арттыра түсті. Кітапта Қазақстандағы кәсіподақтардың қызметі мен мәртебесіне зерттеу жүргізіліп, елдегі және әлемдегі кәсіподақ қозғалысының құқықтық негізі мен жағдайына талдау жасалды. Басылым авторларының Қазақстандағы әлеуметтік әріптестік пен кәсіподақ институтын дамыту жөнінде де ұтымды ұсыныстары бар. Кітап Қазақстандағы кәсіподақ ұйымдары мен оқу орындары үшін үлкен көмекші құрал болды. – Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Асқар АХМЕТ
https://aikyn.kz/2019/02/12/79644.html?fbclid=IwAR2Vpy3P16yV8F730dvRy53bvQoVLdgIGypJmmNP3uSAP-pFYmdBC5tsN8Q