Бүгінгі таңда еліміздегі кәсіподақ ұйымдарына деген көзқарас та, пікір де өзгере бастаған. Өйткені ұйым жұмысына енгізіліп жатқан жаңалық көп. Демек, кәсіподақтардың біздің қоғамдағы рөлі мен мағынасы неде екендігін жақсы білетіндердің көп болғаны абзал.
Жасыратыны жоқ, кәсіподақты әлі күнге дейін өзі және отбасы мүшелері үшін шипажайлар мен демалыс үйлеріне, лагерьлерге жолдама беретін ұйым ретінде қабылдайтындар баршылық. Сөйте тұра, кәсіпорындардағы қандай да бір даулы немесе әлеуметтік мәселелерді шешуде кәсіподақтан белсенділікті талап етеді. Кәсіподақтарға кеңестік дәуірдегідей қарайтындар да, қазіргі заманның талаптарына сәйкес болуын қалайтындар да аз емес. Негізінен елімізде кәсіптік одақтардың жаңа жүйесі құрылды, жұмыс беруші мен жұмысшының өзара қатынастарына көзқарас жаңарды. Кәсіподақтар федерациясы республикамыздағы ең саны көп ұйым саналатыны да көп жайтты аңғартады. Оның құрамына 18 салалық кәсіптік одақтар біріккен, жалпы саны 2 миллионнан астам мүшесі бар. Олардың ішінде 221 752 адам – Оңтүстік Қазақстан облысындағы 2161 бастауыш кәсіподақ ұйымдарының мүшелері. Ресми статистика бойынша, еліміздегі жалдамалы жұмысшылар саны 6 млн адам болса, соның 35 пайызы кәсіподақ ұйымдарына мүше. Мемлекет басшысы кәсіподақтар еңбек қатынастарын реттеуде және еңбеккерлер мен жұмыс берушілер арасында сындарлы диалог орнатуда маңызды рөл атқаратынын атап өткен болатын. Ал сындарлы диалог еңбек нарығында жұмыс беруші мен жұмысшының арасында еңбек қатынастарын реттейтін екіжақты келісімшарт немесе еңбек ұжымы мен жұмыс берушінің арасында ұжымдық шарт болған жағдайда орнайтыны мәлім. Яғни барлық іс-әрекет заң шеңберінде және ашық болуы тиіс. Алайда сол ұжымдық шарт арқылы еңбек адамының еңбек ету құқығы реттеліп отыратынын ескермейтіндер де жоқ емес.
Кәсіподақ азаматтардың әлеуметтік-экономикалық және заңды еңбек құқықтарының бұзылмауын, еңбек қауіпсіздігінің сақталуын қадағалайтыны мәлім. Еңбек құқы демекші, егер жұмысшылармен келісімшарт жасалып, қолына бір данасы берілмесе, онда жұмыс беруші Еңбек кодексінің 33-бабын бұзғаны болып саналады. Елбасы Н.Назарбаев «жұмысшылар өздерін лайықты сезінулері үшін кәсіподақтар қозғалысы өз биігінде болуы тиіс» деген болатын. Яғни еңбек заңнамасының сақталуын қадағалау, талап ету ұйым үшін маңызды да жауапты міндет. Осы орайда, айта кетерлік мәселелер де баршылық. Мысалы, әкімшілік заңнамамен қарастырылған шаралар қауқарсыз және аз, еңбек қатынасы мен қауіпсіздігі тұрғысындағы заң бұзушылыққа қарастырылатын ең ауыр жазаның өзі сол заң бұзушылықтың қауіптілігі мен одан келер салдардың дәрежесіне сай келмейді. Заң талаптарын тиісті орындауға кететін шығындар мен заң бұзушылық анықталған жағдайда төлейтін айыппұлдарды салыстыра отырып, жұмыс беруші көбінесе Еңбек кодексінің талаптарын сақтағаннан гөрі айыппұл төлеген тиімді деген қорытындыға келіп жатады. Еңбек заңнамасын бұзу фактілері заң талаптарының орындалуын бақыламаудан да туындайды. Бұл орайда тиісті заңнамаларға бірқатар өзгеріс енгізуді ұсынатын боламыз. Айта кету керек, кәсіподақ – жұмысшылардың құқығы мен мүддесін заң жүзінде қорғауға құқығы бар жалғыз қоғамдық ұйым. Еңбек кодексін әзірлеу кезінде Кәсіподақтар федерациясы ұсынған 200-ден астам өзгерістің 117-сі енгізілді. Елбасы Жолдауында «Еңбек нарығының тиімділігін қамтамасыз етіп, әрбір адамның өз әлеуетін іске асыра алуы үшін жағдай жасаудың маңызы зор» екені айтылған болатын. Бүгінде жұмыссыздық деңгейін төмендету бағытында атқарылып жатқан іс аз емес.
Жұмысқа орналасқан азамат табысын молайтуға мүдделі, тұрақтылықты, еңбегінің әділ бағаланғанын қалайды. Міне, осы орайда ұжымдық келісімшарттың, яғни еңбек және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу үшін жұмыс беруші мен жұмысшылардың бір немесе бірнеше өкілімен арада жасалатын жазбаша түрдегі құқықтық актінің маңызы зор. Өкінішке қарай, қажеттілігі жоқ деп санайтын компаниялар да кездеседі. Жұмысшылардың құқықтық сауатсыздығын пайдаланатындар да табылады. Сондай-ақ келісімшарт түзуді сұрайын десе, жұмыстан қуыламын ба деп қорқатын жұмысшылар да жоқ емес. Соңғы екі жылда мемлекеттік еңбек инспекторларының тексеруі нәтижесінде жұмысшыларының еңбегін тиісті келісімшартсыз пайдаланып келген мыңнан астам жұмыс беруші анықталып отыр. Олар негізінен құрылыста, саудада, қоғамдық тамақтану орындары мен ауыл шаруашылығында жүрген мамандар. Осыған байланысты жасырын және қалыптан тыс еңбек қатынастарын қысқарту, жұмысшылардың құқықтары мен мүдделерін қорғау деңгейін көтеру мақсатында 2018 және 2019 жылдары «Еңбек келісімшартын жасаңыз!» атты республикалық акция өтуде. Елбасы Жолдауында нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасы аясында оның құралдарын нығайта отырып, халықтың осы санаттарын кеңінен тарту қажеттігі айтылды. Осы орайда ОҚО кәсіподағының оқыту орталығында Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарламасы аясында бірінші бағыт бойынша жұмыссыз азаматтар оқытылады. 200-ге жуық адам қамтылып, оларды тоқымашы, аспаз, жүргізуші, жиһаз құрастырушы секілді 8 мамандыққа оқыту көзделуде. Теория бір ай оқытылып, екі ай практикалық сабақ қарастырылған. Қазіргі таңда бағдарлама аясында іс-тәжірибеден өту үшін өңірдегі ірі кәсіпорындармен келісім жасалды. Азаматтар тегін оқытылады.
Айта кетелік, облыс бойынша өткен жылы бағдарлама аясында 12 159 адам оқуға жіберілсе, биыл 7200 адам оқумен қамтылмақ. Кәсіподақ мүшелері тарапынан төлеген жарналарының қайда жұмсалып жатқаны, шипажайларға берілетін жолдамалар туралы да сұрақтар қойылып жатады. Барлық мәселеде ашықтықтың, жариялылықтың болғанын қалаймыз, әрине. Жарналардың орта есеппен 70 пайызы бастауыш кәсіподақ ұйымдарында қалады, ал 30 пайызы кәсіподақ аппаратының қалыпты жұмыс істеуі үшін облыстық және республикалық деңгейдегі кәсіподақтарға бөлінеді. Кез келген салалық кәсіподақтағы штат саны 2-3 адамнан аспайды. Бастауыш кәсіподақ ұйымдары өздерінің кәсіподақ жиналымдарын өз ұжымындағы кез келген іс-шараға жұмсауға құқылы. Айта кетейік, бұл жолдамалардың бағасы қымбаттап қана қоймай, көп адамға қолжетімсіз болып қалды. Себебі бұған дейін әлеуметтік төлемдер кәсіподақтарға, кәсіподақтар жанындағы арнайы қорға бағытталып, кәсіподақтар жұмысшыларға арналған жолдамаларды сатып алатын, оны өз бағасынан 90 пайыз арзан немесе тегін тарата алатын. Қазір кәсіподақта ондай қор жоқ. Бастауыш кәсіподақ ұйымы өзінде қалған жарнаны өз қалауымен жаратып, оның қайда жұмсалғаны туралы жыл сайын кәсіподақ мүшелері алдында есеп бере алады.
Десек те, өткен жылы 10 салалық кәсіподақта 4100 адам сауығуға жолдама алды. Оның ішінде 2938 жолдама ОҚО білім беру және ғылыми қызметкерлерінің облыстық кәсіподақ комитетіне тиесілі, бұл мақсатқа 160 миллионнан астам теңге бөлінген болатын. 1114 баланы сауықтыру мақсатында 16 миллион теңгеге жуық қаржыны облыстық білім беру және ғылыми қызметкерлерінің кәсіподақ комитеті бөлді. ОҚО мәдениет және ақпарат кәсіподақтары облыстық комитеті тарапынан жүзу бассейніне 52 абонемент бөлінді. Сондай-ақ денсаулық сақтау кәсіподақтары филиалының құрамына кіретін студенттерге қоғамдық өмірге белсене қатысқандары және үздік сабағы үшін Орталық кәсіподақтар кеңесінің атынан және кәсіподақтың ОҚО филиалы атынан жыл сайын конкурс негізінде атаулы стипендия тағайындалады.
Берік БЕКЖАНОВ, «Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіподақтар орталығы» аумақтық кәсіподақтар бірлестігінің төрағасы
Толығырақ: https://egemen.kz/article/170399-kasipodaqtar-qyzmeti-zhanha-formatta-zhurgizilude